Damkunst

Mijn eerste scalp

Auteur: Ton Sijbrands
Het precieze moment waarop ik met het damspel in aanraking kwam, kan ik niet meer achterhalen. Dat klinkt misschien vreemd uit de mond van iemand die zichzelf meermaals als een "cijferfreak" heeft betiteld, maar toch ís het zo. Het enige wat ik met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan stellen, is dat ik negen dan wel tien jaar oud moet zijn geweest toen mijn ouders mij de regels van het spel bijbrachten.
(Op de achterkant van het eerste deel van "Mijn Hollands Universum" heeft ChatGPT, de bescheiden chatbot („nee joh – mijn naam hoeft er niet bij") die zo goed was de flaptekst voor zijn rekening te nemen, er gemakshalve "negen jaar" van gemaakt. Maar daar valt dus wellicht het een en ander op af te dingen.)
Ik denk dat ik eerder negen dan tien zal zijn geweest, omdat het voor mijn gevoel nog een eeuwigheid geduurd heeft (maar ik besef dat dit niets hoeft te zeggen) voordat ik mij, niet lang na mijn elfde verjaardag (15 december 1960), aan de hand van mijn vader bij de Christelijke Damvereniging Amsterdam aanmeldde. Maar van dat allesbepalende moment –op de kosmos bezien volstrekt onbeduidend, maar voor de loop van míjn leven van beslissende betekenis– waarop mijn ouders het kartonnen dambord uit de kast haalden dat mij al zo lang intrigeerde, is nooit enige aantekening gemaakt. En er is niemand (meer) bij wie ik het zou kunnen navragen. Het bedoelde voorval moet dus ‘ergens’ in 1959, uiterlijk 1960 hebben plaatsgevonden. Nauwkeuriger dan dit krijg ik mijn ‘geboorte-als-dammer’ niet in het vizier: die nog betrekkelijk ruime marge van een jaar laat zich onmogelijk wegredeneren.

Zoals gezegd: in de winter van 1960/1961 werd ik lid van CDA, waar ik voorlopig alleen de door Leen de Rooij en Henk Smit geleide jeugdafdeling bezocht, zaterdagmiddag in de toenmalige Pniëlkerk (thans Podium Mozaïek) aan de Bos en Lommerweg. Maar zo’n twee, drie maanden later maakte ik de overstap naar de "senioren", die hun clubavond in het Max Euwe Huis aan de Bilderdijkstraat hadden. Zodat ik op vrijdag 14 april 1961 mijn eerste ‘officiële’ partij (dat wil zeggen mét klok én verplicht noteren) speelde tegen Wim Zoutman, een dammer die –zo meen ik mij althans te herinneren– niet veel later het lidmaatschap van CDA zou verruilen voor dat van de Jehovah's Getuigen.
Mijn onervarenheid en uiterst gebrekkige, om niet te zeggen non-existente kennis van het spel (mijn enige ‘kompas’ bestond uit het boekje "Ken Uw Sport" van de onvolprezen J.F. Moser), maakten dat mijn eerste partijen domweg niet om áán te zien waren. Het was dan ook niet voor niets dat een hedendaagse topspeler die zich –inmiddels alweer meer dan tien jaar geleden– op mijn verzoek over de redactie van mijn autobiografie had ontfermd, mij dringend ontraadde partijen als Sijbrands-Zoutman 1961 te publiceren, een advies waaraan ik mij tot dusver wijselijk heb gehouden.
Maar ik ontwikkelde mij pijlsnel, en mijn spel ging met sprongen vooruit. Dat was enerzijds te danken aan de wekelijkse lessen van R.C. Keller, die tijdens het Lucas Bols-toernooi 1961/1962 –waar ik voor de analfabete Baba Sy de ene winstpartij na de andere mocht noteren!– zijn trainersoog op mij had laten vallen. Anderzijds zal van de lectuur en bestudering van het door Piet Roozenburg samengestelde toernooiboek over het WK 1948, dat ik van mijn club- én buurtgenoot Piet Verweij cadeau had gekregen (zie ook pagina 366 van Mijn Hollands Universum), een vormende én stimulerende werking zijn uitgegaan. Hoe dan ook – na afloop van dat eerste jaar zou ik in de onderlinge competitie van CDA, waarin ik als tweede achter Paul Johannesen was geëindigd, van de B-groep naar de A-groep promoveren. En in de laatste drie maanden van 1962 zou ik mijn eerste individuele succes boeken door met een score van 19 uit 10 (alleen tegen Henk Werner werd het remise) het Jeugdkampioenschap van Amsterdam op mijn naam te schrijven.
Eerder datzelfde jaar was ik overigens –op aanraden van Keller– eveneens lid geworden van Gezellig Samenzijn, de "Club der Meesters", zoals Moser het in zijn "Zak-encyclopedie voor Dammers" (Baarn 1960) noemt. Bij GS had ik in de zomer van 1962 meegespeeld in de Jeugdcompetitie, waarin ik onder meer een haarscherp duel in de zogeheten Jurg-variant met theoreticus Rob Jansen had uitgevochten. Ook had ik mijn nieuwe ‘deeltijdvereniging’ vertegenwoordigd in de Clubcompetitie voor Jeugdvijftallen. Daarin waren wij met GS II kampioen geworden door –ongekende triomf!– de oudere jongens van GS I te verslaan.

Wat er al enige tijd aan zat te komen, en waar men bij mijn eerste club wellicht al langer bevreesd voor was geweest, werd in maart 1963 werkelijkheid: ik verhuisde definitief van CDA naar het veel sterkere GS. Ik kreeg een plaats in het derde (senioren)team, waarvoor ik vier partijen won –onder anderen van KDA'er J. Huismans en de markante Tinus Delsen van APGS– maar óók een buitengewoon instructieve partij verlóór van de niet minder markante DSTO'er Van den Heuvel. Die had overigens in de clubcompetitie van 1951 op spectaculaire wijze meervoudig NK-finalist André ("Puk") Ligthart verslagen. Voor díé lezers die het zónder Mosers "Modern Openingsspel" moeten stellen (zie anders pagina 27 van het eerste deeltje): in Van den Heuvel-Ligthart 1951 was na 17 zetten dezelfde explosieve 19x19-stand ontstaan als vier jaar later in de NK-partij W. de Jong-Bom 1955 op het bord zou verschijnen! En Ligthart was op exact dezelfde, lichtelijk naïeve wijze ten onder gegaan als Bom!

Eind mei, begin juni 1963 boekte ik mijn tweede individuele succes. In het door Gezellig Samenzijn georganiseerde Jeugdtoernooi, waaraan behalve door leden van GS (ik noem slechts Herman van Westerloo en Dick Roelofs) óók werd deelgenomen door spelers die –zoals Anton Schotanus en Fred Ivens– al een zekere landelijke bekendheid genoten, kwam ik tot een score van 12 uit 7. Dat was ruimschoots voldoende voor een eerste plaats, 2 punten vóór het trio Ivens/Schotanus/Van Westerloo.

Inmiddels had ik mijn ‘dambibliotheek’ uitgebreid met de zogeheten "Partijenboekjes" die het District Amsterdam (lees: secretaris Klaas van Netten) uitgaf van de belangrijkste wedstrijden die er destijds werden gehouden. Dat waren gestencilde boekjes met louter notaties van de gespeelde partijen, slechts hier en daar opgesierd met een verdwaald, door R.C. Keller geautoriseerd vraag- of uitroepteken. Dankzij die Partijenboekjes nam ik kennis van de NK-toernooien van de jaren 1961-1963 (Wim de Jong! Piet Roozenburg!) en van het toernooi om het WK 1960, waarin Sjtsjogoljev, Baba Sy en Koeperman een klasse apart waren. Én ik was, anderhalf jaar tevoren tijdens het eerder genoemde Lucas Bols-toernooi 1961/1962, in het bezit gekomen van de twintig partijen die Sjtsjogoljev en Koeperman najaar 1961 in hun eerste tweekamp om de wereldtitel hadden gespeeld. De vier ongelooflijk dichtbetypte A3-vellen die de Zuid-Hollandse meester Philip Ham –bekend van zijn prachtige overwinning (1939) op toenmalig wereldkampioen Raichenbach– in het Amsterdamse Hotel Krasnapolsky aan de man trachtte te brengen, bevinden zich ruim 62 jaar na dato nog altijd in mijn archief.
Dat ik zo nadrukkelijk de aandacht vestig op die –overigens ook anno 2024 nog zeer genietbare!– matchpartijen uit 1961, heeft onder meer te maken met het feit dat ik mij bij mijn duel met Schotanus in het Jeugdtoernooi 1963 sterk liet inspireren door de 9e matchpartij Koeperman-Sjtsjogoljev. Ik overdrijf geenszins: in de 13x13-fase die na 32 zetten haar intrede had gedaan, was mijn stand zowaar honderd procent identiek aan die van Koeperman! En doordat ik –anders dan Koeperman, die had moeten toezien hoe Sjtsjogoljev het gevaar tijdig afwendde– óók nog eens aan zet was, kon ik een vleugelaanval inzetten die in alle varianten doorslaggevend bleek!
(Iets anders is dat ik vlak daarvoor, in de 14x14-fase, een bizarre, volstrekt athematische opstelling had ingenomen die mijn totale gebrek-aan-ervaring verried. Inderdaad betrof het mijn allereerste confrontatie met de halve hekstelling, een speltype overigens waarover –naar mijn indruk– zelfs vandaag de dag nog heel verschillend wordt gedacht. Maar de laatste twintig zetten van die partij pakt men mij niet meer af.)

[Klik hier om naar break-out 1 (Van Dijk-Beeke 1957) te gaan.]

 1.34-29

Een doodnormale openingszet. Maar dat was het destijds niet voor míj: tot juni 1963 had ik nog niet één officiële partij met 1.34-29 geopend!
(De acht vriendschappelijke ‘1.34-29-partijen’ die ik −zónder klok− op mijn kamertje in het ouderlijk huis had gespeeld tegen Albert Pater (4x) en Ruud Palmer (idem), tellen uiteraard niet mee.)
Hoewel er beslist periodes in mijn leven zijn geweest waarin ik mij er regelmatig van bediende, is 1.34-29 nooit echt mijn favoriete openingszet geworden. Sterker nog: met nadrukkelijke uitzondering van 1.35-30 en 1.32-27 heb ik met alle andere zetten aanzienlijk méér praktijkervaring opgedaan!

 17-22 2.40-34 11-17 3.45-40 6-11

(zie diagram)

 4.50-45

Dit wordt door menigeen als het logische vervolg op de eerste drie zetten beschouwd. Maar men kán zich ook op het standpunt stellen dat met 3.45-40 de ontwikkeling van wits rechtervleugel in feite al is voltooid, en dat het −dus− nú al tijd is voor hetzij 4.31-26, hetzij 4.32-28.
Daar komt nog iets anders bij. Er zíjn namelijk zwartspelers die met hun keuze voor 1…17-22 en 2…11-17 enzovoort weliswaar de indruk wekken dat zij bereid zijn een scherp gevecht in (bijvoorbeeld) de Keller-variant aan te gaan, maar die in werkelijkheid met 4…22-27 (5.32x21 17x26; 5.31x22 18x27 6.32x21 17x26) het hazenpad kiezen zodra zij daartoe de gelegenheid krijgen. Als je daar als witspeler geen bezwaar tegen hebt, is er uiteraard geen enkele reden niet gewoon 4.50-45 of, ingeval 45 op 44 staat (1.33-29 17-22 2.39-33 11-17 3.44-39 6-11), 4.50-44 te doen. Maar voor wie mocht menen dat een werkelijk winststreven gebaat is bij optimale strijd en dito spanningen, kán het een overweging zijn om 4.31-26 te spelen.

[Klik hier om naar break-out 3 (vertakking 1.33-29 17-22) te gaan.]

 1-6

Beeke houdt de symmetrie −nog even− in stand, om haar pas op de volgende zet voorgoed los te laten.
„Wat in symmetrische stellingen voor de ene kleur geldt, geldt vrijwel per definitie ook voor de andere kleur", schreef ik op pagina 31 van Mijn Hollands Universum. Aanleiding vormde de onversneden klassieke 20x20-stand die na acht zetten (1.31-27 18-23 2.33-28 17-21 3.39-33 12-18 4.34-30 20-24 5.30-25 21-26 6.44-39 7-12 7.40-34 11-17 8.34-30 17-21) op het bord prijkte in mijn partij tegen Ruud Palmer uit de allesbeslissende slotronde van het Jeugdkampioenschap van Amsterdam 1963.
(Ter zijde: bij het ingaan van die slotronde, die overigens nog geen vier maanden na het onderhavige duel met Beeke plaatsvond, konden Palmer en ik beiden op een honderd procentscore bogen! De enige vraag waarop het antwoord 61 jaar na dato nog altijd in nevelen gehuld gaat, is of het om een score van 12 uit 6 ging dan wel −nogal een verschil− 20 uit 10. Zie Epiloog-2 op de pagina’s 60 en 61.)
Maar wat ik ten aanzien van (symmetrische) klassieke standen beweerde, is natuurlijk evenzeer van toepassing op (symmetrische) flankstanden. En waar wit zo-even serieuze alternatieven had in 4.31-26 en 4.32-28, had zwart op zíjn beurt bruikbare alternatieven in 4…20-25 en 4…19-23. Vooral de eerste van die beide voortzettingen is populair onder zwartspelers die de Keller-variant graag met verwisselde kleuren tegenspelen (4…20-25 5.35-30 19-23 6.32-28 23x32 7.37x28 16-21 8.41-37 21-27 9.28-23 11-16 10.31-26 27-31 enzovoort enzovoort).

 5.31-26

Het veruit bekendste en −naar mijn smaak− enige serieuze alternatief voor de tekstzet bestaat uit 5.32-28. Ook hiervoor geldt dat een en ander gemakkelijk op zetverwisseling zou kunnen neerkomen. De stelling na 5.32-28 16-21 6.31-26 kan tenslotte ook via 5.31-26 16-21 6.32-28 tot stand komen. En na 5.32-28 19-23 6.28x19 14x23 7.35-30 16-21!? 8.31-26 is exact dezelfde stelling op het bord verschenen als na 5.31-26 16-21 6.32-28 19-23 7.28x19 14x23 8.35-30. Maar het is eveneens denkbaar dat 5.32-28 een zelfstandig vervolg krijgt in de vorm van 5...19-23 6.28x19 14x23 7.35-30 10-14 en nu óf direct 8.31-27 22x31 9.36x27 (9…20-25), óf eerst 8.40-35 14-19 en dan pas 9.31-27 22x31 10.36x27 (zoals in de hierboven genoemde partij Boomstra-Cordier 2015!).

 19-23

Het is waar dat van de drie ‘gecanoniseerde’ voortzettingen waarover zwart in de stand na 5.31-26 beschikt (waarmee ik impliciet bedoel te zeggen dat de aanhangers van 5…20-24 6.29x20 14x25/15x24 niet eens de kiesdrempel halen), 5…19-23 de minst populaire is. Zo kan men alleen al het symmetrische 5...20-25 ruim anderhalf keer zo vaak aantreffen, om maar te zwijgen van het door Keller geïntroduceerde 5...16-21, dat bijna zeven keer zo populair is! Desondanks mankeert er in mijn ogen absoluut niets aan de tekstzet. Evenals 5...16-21 of 5...20-25 kan 5…19-23 tot buitengewoon levendig spel leiden, ongeacht of wit met het ambitieuze 6.35-30 vervolgt (merk op dat na 6...20-25 dezelfde stelling zou zijn ontstaan als na 5...20-25 6.35-30 19-23) dan wel met de voortzetting waarvoor hij in de partij kiest:

 6.32-28 6...23x32 7.37x28 20-24 8.29x20 15x24!?

Mét direct 7...16-21 is dit het interessantste vervolg op 5…19-23, veel interessanter dan het ook wel gespeelde 7…13-19 met op enig moment 19-23x23. Voorwaarde is echter wél dat zwart straks alsnog met schijf 16 opkomt, wat Beeke −kan ik hier alvast verklappen− inderdaad zal doen.

 9.38-32

Over de vraag of deze zet bepaalde voor- dan wel nadelen biedt ten opzichte van gewoon 9.41-37, heb ik nauwelijks een mening. Dat wil zeggen: ik ben allerminst blind voor het feit dat wit met 9.38-32 indirect afscheid neemt van dát tegenspel (van de komende zwarte Roozenburg-aanval) waarbij hij de velden 47, 48 en 42 bezet houdt, zoals bijvoorbeeld het geval was in het competitieduel J. Eggen-R. van Marle 1998, in de trainingspartij Schirinzi-Van Prinsenbeek 1999 of in Schwarzman-Lesnes, Salou 2022. Evenmin ontgaat het mij dat wit zich dankzij de tekstzet de mogelijkheid voorbehoudt om −indien gewenst− zijn stand op enig moment met 43-38 en 49-43 in te richten. (In de partij zal ik −tweede spoiler− juist voor een opstelling met 42-38 en 48-42 kiezen.)
Hoe deze drie wezenlijk verschillende bestrijdingswijzen van de vijandelijke Roozenburg precies moeten worden beoordeeld − géén idee, toen niet en nu niet. Maar ik herinner mij wél waarom ik mij destijds zo tot 9.38-32 aangetrokken voelde. Die keuze voor de tekstzet kwam namelijk niet of nauwelijks uit damtechnische overwegingen voort, maar had alles te maken met een foto die ik in "Het Damspel", het officiële orgaan van de KNDB, had zien staan. In nummer 11 van de jaargang 53 kan men namelijk een momentopname uit de partij Andreiko-Koeperman, kampioenschap USSR 1961, aantreffen. Op die foto ziet men dat Andreiko, die in dat toernooi zijn eerste Sovjet-Russische titel veroverde (er zouden er nog liefst zeven volgen!), na de openingszetten 1.32-28 18-22 2.37-32 12-18 3.41-37 7-12 4.46-41 1-7 5.31-26 19-23 6.28x19 14x23 7.32-28 23x32 8.37x28 16-21 zojuist 9.38-32 heeft gespeeld! Nu wil ik níét beweren dat er geen verschillen zouden zijn tussen de openingsvariant uit Andreiko-Koeperman 1961 en die uit Sijbrands-Beeke 1963. Desondanks laat zich, zeker voor wie in zijn jeugdjaren zelf óók idolen heeft gehad, moeiteloos navoelen waarom ik vond dat ik eveneens 9.38-32 moest spelen.
Overigens geloof ik níét −om nog even op het begin van de eerste alinea terug te komen− dat het ook maar iets uitmaakt of wit 9.38-32 dan wel 9.41-37 speelt. Het gaat er pas toe doen wanneer zwart 9.41-37 met het scherpe 9...16-21 beantwoordt. Dan maakt het namelijk wel degelijk verschil of wit zijn tegenstander zonder meer op veld 27 toelaat (10.46-41 21-27), óf dat hij middels 10.38-32!? 11-16 11.43-38 7-11 12.37-31 de afruil van een koppel schijven (21-27x27) afdwingt.

 14-19 10.41-37 16-21!?

(zie diagram)
Beeke geeft zijn zevende zet een passend vervolg door op een Roozenburg-aanval aan te sturen. Dat was bepaald geen specialiteit van mijn tegenstander: van alle Beeke-partijen die in de database te vinden zijn (dat zijn er overigens nog geen 150), is dit letterlijk de enige waarin hij het Roozenburg-systeem zélf hanteert! Er staat tegenover dat ook ik een vrijwel onbeschreven blad was waar het het tegenspel van de Roozenburg betrof: behalve in een van weerskanten matig behandelde partij tegen Herman van Westerloo, Jeugdcompetitie GS 1962, had ik er tot dan toe niet de geringste praktijkervaring mee opgedaan.
Ik wil nog even terugkomen op de aantekening bij wits 5e zet (31-26). Daar gaf ik als alternatieve mogelijkheid 5.32-28 19-23 6.28x19 14x23 7.35-30 10-14 8.31-27 22x31 9.36x27, waarop een plausibel vervolg luidt 9...20-25 10.37-32/40-35 13-19. Wie goed kijkt zal zien dat dan, zij het met verwisselde kleuren en −uiteraard− 1 tempo méér voor wit, precies díé stelling is ontstaan die Beeke met de tekstzet op het bord heeft gebracht!

 11.42-38 11...11-16 12.48-42

(zie diagram)

 12...10-15!

(zie diagram)
"Met kennis van zaken gespeeld", ben ik in dergelijke gevallen geneigd te schrijven. Maar daarmee zou ik de waarheid geweld aandoen. Want zoals ik hierboven al duidelijk maakte: Beeke kán, gezien zijn gebrek-aan-ervaring met de Roozenburg-aanval, niet of nauwelijks enige kennis omtrent dit speltype hebben gedragen. Het is dan ook des te knapper dat de zwartspeler achter het bord tóch het juiste plan vindt. Dankzij de tekstzet namelijk kan zwart 13.28-23(?) 19x28 14.32x23 18x29 15.34x23 met het sterke 15...13-18! beantwoorden. 'Opvangen’ met 16.39-34?? 18x29 17.34x23 is dan immers uitgeschakeld door de damzet 17...24-30!, 18...15-20 en 19...4-10 +, zodat wit niet beter heeft dan 18.33-29 24x33 19.38x29. Met 19...9-13, naar keuze gevolgd door 5-10-14 dan wel 3-9-14 of zelfs 4-9-14, kan zwart dan de vijandelijke voorpost onder vuur gaan nemen. Zie ook het competitieduel H. van Westerloo-Bronstring van november 2016.

 13.46-41 13...7-11!

(zie diagram)
Behalve het reeds genoemde 14.28-23?! (14...19x28 15.32x23 18x29 16.34x23 13-18!) is nu ook 14.37-31?? uitgeschakeld. Daardoor moet wit al in een vroeg stadium tussen 14.34-30 of 14.34-29 kiezen.

 14.34-29

Of 14.34-30 wellicht de voorkeur verdiende, zou ik werkelijk niet durven zeggen: relevante praktijkervaringen zijn er nog altijd niet mee opgedaan. Wel heb ik het sterke vermoeden dat als wit vanuit deze openingsvariant iets positiefs wil bereiken, hij het eerder van 14.34-30 dan van de tekstzet zal moeten hebben. Die resulteert immers −tótdat de partij over een zet of acht gaat kantelen− in een ronduit bevredigende stelling voor zwart.

 4-10?!

Hoewel Beeke ook hierna minstens gelijkwaardig spel heeft (pas als gevolg van zijn foutieve 22e en 23e zet zullen de kansen drastisch keren), moet 14...4-10 op z’n minst als een schoonheidsfoutje worden aangemerkt. Er was namelijk geen enkele reden waarom de zwartspeler, ervan uitgaande dat deze het voor 14...21-27 kennelijk nog te vroeg vond, niet gewoon

 15.29x20 15x24 16.40-34 21-27 17.32x21 16x27

De Roozenburg-aanval is een feit.

 18.37-31!?

 18...11-16?! 19.42-37?!

Maar doordat ook de witspeler méér oog heeft voor de aanval op 27 dan voor een actie tegen 24, blijft zwarts 18e zet zonder gevolgen.

 9-14!

Uitstekend gespeeld! Zwart kon het zich inderdaad niet permitteren veld 14 nog langer open te houden, omdat wit anders linea recta 20.37-32! en 41-37-32! zou hebben doorgezet; de aanwezigheid van een zwarte schijf op 14 dwingt hem echter met de mogelijkheid (22...)24-29! rekening te houden. Maar het uitroepteken achter de tekstzet staat er vooral omdat de opstelling met (19...)9-14 onvergelijkelijk veel chiquer is dan een opstelling met het statische (19...)10-14. Ik kom hier in de eerstvolgende aantekening op terug.

 20.37-32 6-11! 21.32x21 16x27 22.47-42